Wat is complexe rouw?

Bij een overlijden na een ziekte is er tijd voor enige voorbereiding; bij overlijden door een plotseling of gewelddadig verlies is dat niet zo. Voor nabestaanden betekent het een abrupt en plots afscheid. Dit draagt eraan bij dat veel nabestaanden langdurig in een shock zijn en niet kunnen geloven dat hun dierbare echt weg is.

Een plotseling of gewelddadig verlies is vaak toevallig en willekeurig. Het had ook makkelijk anders kunnen aflopen. Die willekeurigheid van het verlies maakt het vaak moeilijk te dragen en het geeft vaak ook aanleiding tot hevig piekeren over de vraag ‘waarom’ het overlijden is gebeurd en ‘waarom juist diegene’ is overleden.

Een plotseling of gewelddadig verlies, zoals een moord of verkeersongeval, kan veroorzaakt zijn door een ander persoon. Door verlies kan komen door een gerichte actie of door nalatigheid. Het kan ook zijn dat medisch handelen bijgedragen heeft aan het overlijden. Als anderen betrokken zijn geweest bij het overlijden dan brengt dat voor nabestaanden de vraag mee of en hoe diegene gestraft moeten worden. Het is extra ingewikkeld als een nabestaande getuige is geweest van het overlijden.

Wat heeft de dierbare zelf gemerkt van het overlijden? Had je dierbare pijn? En wat heeft je dierbare gedacht, gevoeld, beleefd? Als iemand vlak voor het sterven geleden heeft, op wat voor manier dan ook, kan dat extra moeilijk zijn voor de mensen die achterblijven.

Een plotseling of gewelddadig overlijden betekent vaak een confrontatie met allerlei ingrijpende momenten. Het moment dat de politie aan de deur stond, toen de stoffelijke resten geïdentificeerd moesten worden, toen op de Intensive Care een bezoek werd gebracht aan de dierbare vlak voordat diegene overleed, reacties van daders (veroorzakers) en omstanders, het moment van de uitvaart, het moment van de uitspraak in een rechtszaak. Het is de optelsom van ingrijpende momenten die mede bepaalt hoe iemand zich voelt na de dood van een dierbare.

Hoe was de overleden dierbare eraan toe na het overlijden? Het lichaam kan ernstig zijn beschadigd, dat kan zorgen voor pijnlijke beelden en gedachten. Wanneer de dierbare nog geïdentificeerd moet worden, kan dat ook een traumatisch moment zijn. Een geschonden lichaam kan het afscheid moeilijker maken en gedachten aan het lijden van de overledene voor het sterven versterken. Als iemand later in het ziekenhuis stierf, dan zullen beelden van de momenten in het ziekenhuis aanwezig zijn, waarbij de zware afwisseling tussen hoop en vrees er was.

Een plotseling of gewelddadig overlijden trekt vaak aandacht van media. Die aandacht is soms fijn, omdat het erkenning geeft aan het overlijden en aan de pijn van nabestaanden. Anderzijds kan het verlies door media-aandacht “collectief bezit” worden, waar allerlei mensen iets van vinden. Soms komt media-aandacht onverwacht en activeert het beelden en gevoelens waar nabestaanden net wat afstand van hadden kunnen nemen.

Een plotseling of gewelddadig overlijden kan aanleiding geven tot een politieonderzoek. Er kunnen zaken gaan lopen rondom letselschade, o.a. uitkeringen van verzekeringsgelden. Ook kunnen er andere financiële gevolgen zijn, bijvoorbeeld met betrekking tot verzekeringen en eventuele schulden van de overledene. Dit kost allemaal tijd en energie van nabestaanden die dit juist zo hard nodig hebben om het verlies zelf te verwerken. Soms verlopen politieonderzoeken of juridische processen niet zoals nabestaanden dat willen of geven die aanleiding tot conflicten binnen de familie. In die gevallen wordt frustratie, pijn en boosheid versterkt.

Reacties uit de eigen sociale omgeving kunnen steunend, maar ook belastend zijn. Bijvoorbeeld wanneer tactloze opmerkingen worden gemaakt over schadevergoeding of wanneer de betekenis van het verlies wordt geminimaliseerd (“Er zijn mensen die hun kind hebben verloren. Jij bent gelukkig alleen je zus kwijt.”). Praktische hulp (iemand die kookt, iemand die helpt bij de administratie) is altijd helpend; het uitblijven ervan kan belastend en pijnlijk zijn.

Het overlijden van één of meerdere familieleden heeft gevolgen voor de verhoudingen binnen een familie. Het verlies van een dierbare betekent voor elk familielid iets anders. Bovendien gaat ieder familielid op zijn/haar eigen manier om met het verlies. Dit leidt er soms toe dat bepaalde familieleden heel hecht met elkaar worden, of dat er juist onbegrip of irritatie tussen familieleden ontstaat omdat ze elkaar niet kunnen bereiken in hun verdriet. Als sommige familieleden meer naar elkaar toe trekken, kunnen anderen het gevoel hebben buitengesloten te worden.

De intensiteit van rouw wordt sterk bepaald door wie er is overleden. De dood van een dierbare is moeilijker te verwerken wanneer iemand deel uitmaakte van het alledaagse leven. De rollen die iemand vervulde, hangen daarmee samen. Het verlies van een partner is juist daarom zo moeilijk te verwerken, omdat die partner een rol vervulde als emotionele steunpilaar, veilige haven, “sparringpartner”, vertrouweling, minnaar, etc. Hoe meer rollen iemand vervulde, hoe moeilijker het is als die persoon wegvalt.

De intensiteit van rouw wordt sterk bepaald door wie er is overleden. De dood van een dierbare is moeilijker te verwerken wanneer iemand overlijdt met wie een heel unieke, bijzondere, fijne, betekenisvolle en liefdevolle relatie bestond.

Je hoort of leest wel eens iets over mensen die heel goed tegen tegenslagen kunnen en onder de meest ellendige omstandigheden nog goed functioneren. Aan de andere kant zijn er ook mensen die kwetsbaarder zijn: voor wie een relatief kleine tegenslag al tot spanning, angst of verdriet leidt. Deze mensen verschillen in emotionele gevoeligheid; de mate waarin zij uit balans raken van tegenslag. Sommige mensen raken heel snel uit balans, andere mensen ogenschijnlijk nooit. Iedereen heeft een bepaalde mate van emotionele gevoeligheid die mede bepaalt hoe iemand met een verlies omgaat.

Sommige mensen hebben veel zelfvertrouwen en kunnen zich goed alleen redden, terwijl andere mensen weinig zelfvertrouwen hebben en vaak steun van anderen nodig hebben. Ook zelfvertrouwen is een persoonskenmerk dat van invloed is op verliesverwerking. Zo is het bijvoorbeeld voor te stellen dat mensen die weinig zelfvertrouwen hebben en die altijd erg op hun partner hebben geleund, na het overlijden van de partner meer moeite hebben om het verlies te verwerken dan mensen die veel zelfvertrouwen hebben en die minder van de overledene afhankelijk zijn geweest.

Hechting verwijst naar de langdurige relaties met anderen. Sommige mensen hebben een veilige gehechtheid: zij vertrouwen erop dat er andere mensen (een partner, een ouder, een intieme vriend) zijn die om hen geven en er voor hen zijn. Andere mensen hebben een onveilige gehechtheid: zij hebben moeite om andere mensen te vertrouwen en houden liever wat afstand tot anderen. Meestal komt dat door vervelende ervaringen met ouders in de kindertijd, bijvoorbeeld ouders die heel afwijzend waren. Hechtingsstijl is van invloed op de rouw. Hoe? Iemand met onveilige gehechtheid zal na het verlies van een dierbare minder snel steun zoeken en vertrouwen hebben in de hulp van anderen. Mensen met veilige gehechtheid zullen dat makkelijker kunnen.

Coping verwijst naar manieren waarop mensen met problemen omgaan. Voorbeelden van drie positieve en helpende coping strategieën zijn: aanvaarden (problemen onder ogen zien), actief aanpakken (actief proberen problemen op te lossen) en sociale steun zoeken (hulp van andere mensen inschakelen). Voorbeelden van drie negatieve, niet helpende coping strategieën zijn: vermijden (het probleem ontkennen of ervoor weglopen), verdoven (zichzelf bedwelmen met middelen of activiteiten waardoor het probleem niet meer ervaren wordt) en piekeren (blijven malen over het probleem zonder er iets aan te doen of het te aanvaarden). Mensen hebben gewoonlijk een paar manieren van coping die ze bij veel problemen gebruiken.